आज शरद पौर्णिमा..! म्हणजेच रास पौर्णिमा..!!! श्रीमद्भागवतानुसार आजच्या रात्रीच पुर्ण पुरुषोत्तम भगवान श्रीकृष्णांनी वृन्दावनामध्ये गोपींसह रासक्रीडा संपन्न केली. भक्तिशास्त्रामध्ये या रात्रीचे फार अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. श्रीमद्भागवता मध्ये दशम स्कंधामध्ये "रासपंच्याध्यायी"नावाने पाच अध्याय आहेत जे भागवताचे पाच प्राण मानले जातात. या पाच अध्यायामध्ये रासक्रीडेची कथा येते.
कात्यायनी व्रताची पुर्तता करुन श्रीकृष्ण हाच पती म्हणून प्राप्त ह्वावा ही इच्छा धरून बसलेल्या गोपींची अंत:करणे ही सुरुवातीला जरी श्रीकृष्णाप्रती कामासक्त होती तरी वस्त्रहरण लीलेनंतर मात्र ती श्रीकृष्णाप्रतीच्या अनन्यसाधारण भक्तीने आेथंबून गेली. वस्त्रहरण लीलेचा मुख्य उद्देश्य नश्वर देहासक्ती नष्ट करून श्रीकृष्णाच्या रुपावर ती आकर्षण करणे हाच होता. या वस्त्रहरण लीलेकडे आक्षेप घेणारे बरेच असले तरीही त्यामागचा उद्देश्य लक्षात घेतला म्हणजे शंकानिरसन होणं शक्य आहे. याबाबत संत नामदेवांचं उदाहरण लक्षात घेण्याजोगं आहे.
नामदेव महाराज स्वतः पांडुरंगाशी रोज बोलायचे, एवढी थोर त्यांची भक्ती ! पण हे मडकं कच्चं आहे हे कळताच गुरुशोधार्थ निघाले आणि विसोबा खेचरांनी त्यांना जो संदेश दिला तो चिंतनीय आहे. ते म्हणतात
"जरी म्हणसी देव देखिला, तरी बोल भला नव्हे नाम्या !
जोवरी मी माझे न तुटे, तंव आत्माराम कैसोनि भेटे !
खेचर साह्याने मी काही नेणे, जीवाया जीव इतुले जाणे !"
म्हणजे नुसतं देव पाहिला म्हणून काही उपयोग नाही. जोवर मी आणि माझं असं देहाशी असलेलं ममत्व तुटत नाही, तोवर आत्माराम कैसा भेटेल ?????
याचा अर्थ गोपींच्या अंत:करणातली देहासक्ती नष्ट करणं महत्वाचे असल्याने ही वस्त्रहरण लीला झाली. असो. प्रस्तुत लेखाचा उद्देश्य सुद्धा रासक्रीडेवरच्या आक्षेपांचं खंडण करणे हाच आहे.
रासलीला - कामलीला नसून ही तर कामविजयलीला आहे !
समूळ ग्रंथ पाहिल्याविण उगाच ठेवी जो दुषण !
गुण सांगता अवगुण, पाहे तो एक पढतमुर्ख !
. . . . . दासबोध - दशक २, समास १०
श्रीमद्भागवत, हरिवंशपुराण, महाभारत या आणि अशा अनेक ग्रंथांचा अभ्यास केल्याशिवाय श्रीकृष्णाच्या जीवनचरित्रावर भाष्य करणं हे समर्थांच्या भाषेत पढतमुर्खाचंच लक्षण ठरेल ! त्यातही हिंदुस्थानी नव्हे तर समग्र विश्वाच्या इतिहासातील सर्वात श्रेष्ठ अशा पुर्ण पुरुषोत्तम भगवान श्रीकृष्णाच्या जीवनावर अकारण आक्षेपांचं काहूर माजविणार्यांची संख्या काही कमी नाही. म्हणूनच माझ्या अल्पमतीप्रमाणे काही आक्षेपांचं खंडण करण्याचा प्रयत्न करतो आहे.
श्रीकृष्ण रासलीलेचा अध्यात्मिक अर्थ असा आहे की वृंदावन म्हणजे आपले अंतःकरण. श्रीकृष्ण म्हणजे आपला आत्मा. श्रीकृष्णाच्या बासरीचा स्वर म्हणजे आपल्या अंतःकरणात निघणारा अनाहत नाद ध्वनी जो केवळ ध्यानावस्थेनंतरच योगी लोकांना ऐकू येतो. या ध्वनीने निर्माण होणारया अंतःकरणातील भावना आणि तरंग म्हणजे गोपी. आणि या तरंगांच्या आत्म्याशी होणारया मिलनाचे साधर्म्य रासलीलेशी आहे. कारण जीवन एक महारास आहे आणि भगवान श्रीकृष्णाशी होणारी ही रासक्रीडा हिच मनुष्य जी वनाची अंतिम पराकाष्ठा आहे, परम ध्येय आहे.
श्रीकृष्ण कामी कसे ???????????
भागवतामध्ये शुकाचार्यांनी श्रीकृष्णाला "साक्षात्मन्मथमन्मथ:" असे म्हटले आहे. याचा अर्थ असा की जो मन्मथ म्हणजे कामदेवाचंही मन मथवू शकतो ! जो श्रीकृष्ण कामालाही मथवू शकतो तो कामी कसा??? कारण श्रीकृष्ण हे आप्तकाम आणि आत्माराम आहेत ! रुक्मिणी मातेशी झालेल्या संवादामध्ये स्वतः ते म्हणतात की,
उदासीन: वयं नुनं न स्त्रीअपत्यर्थ कामुक: !
आत्मलब्ध्यास्महे पूर्णा: गेहयो: ज्योतिरक्रिया: !
"म्हणजे आम्ही स्त्री, अपत्य, अर्थ आणि काम यासंबंधी खरंच उदासीन (निरासक्त) आहोत. देह-गेहाशी संबंधित सर्व बाबतीत आत्मकाम( पुर्णकाम) आहोत."
याचा अर्थ स्पष्टच आहे की या रासक्रीडेत कामाचा स्पर्शही नाही. आणि समजा असला तरी ही कथा ज्या शुकाचार्यांनी सांगितली ते शुकाचार्य स्वतः आजीवन अखंड ब्रम्हचारी असे समाधिस्थ योगी होते. मग ते तरी अशी कामकथा कशी काय रंगवून सांगतील??? आणि ही कथा एेकणारा परीक्षित हा स्वतः मरणाच्या दारात उभा असताना कामकथा एेकण्यात रस दाखवेल काय???
म्हणूनच ही कामक्रीडा नसून कामविजयलीला आहे.
अंतःकरणातला कंदर्प म्हणजे जो काम, तो नष्ट करण्याचे सामर्थ्य या कथेमध्ये असून ही कथा भक्तीरस वाढवणारी असून ईश्वरप्राप्तीचा मार्ग सुकर करणारी आहे. या रासपंच्याध्यायीमध्ये काम नष्ट करण्याचं सामर्थ्य आहे असं स्वतः शुकाचार्यांनी सांगितलं आहे. म्हणूनच ह्या कथेला विशेष महत्व आहे.
कामावरचा आक्षेपांचं खंडण !
काम-क्रोध-लोभ-मोह-मद-मत्सर हे षड्रिपु अगदीच वाईट आहेत का हो??? तर उत्तर मुळीच नाही ! जर कामच नाही अवलंबिला तर सृष्टीचक्र बंदच होईल. क्रोध नसेल तर पराक्रम आणि संरक्षण कसे होईल??? पण धर्मशास्त्रानुसार हे षडरिपु नियंत्रणाखाली असावेत हीच माफक अपेक्षा आहे. याचाच अर्थ हे उपभोग संयमित अंत:करणानेच उपभोगावेत. असो.
रासपंच्याध्यायीमध्ये आलेली गीते !
श्रीकृष्णाच्या भक्तीरसाने आेथंबून वहात आलेली ही गीते भागवत परंपरेत सर्वश्रेष्ठ आहेत. ही जितकी अनुकरणीय आहेत तितकीच गेय आणि रसभरित आहेत ! गोपीगीत, भ्रमरगीत, वेणुगीत !
श्रीमद्भागवतामध्ये जी काही गीते आहेत त्यामध्ये गोपीगीत हे सर्वश्रेष्ठ आहे. विरहवेदनेने व्याकूळ झालेल्या, अगदी अर्धमेल्या झालेल्या गोपींच्या तोंडून पडलेले हे गोपीगीत म्हणजे भक्तीची पराकाष्ठा आहे. गोपी या श्रीकृष्णाला शोधता शोधता इतक्या श्रीकृष्णमय झाल्या कि त्या स्वतःलाच श्रीकृष्ण समजून क्रीडा करू लागल्या. यमुनेच्या तीरावर येऊन सगळ्या गोपींनी एकमुखाने गोपीगीत गायले. कारण सगळ्यांची मने पूर्णतः श्रीकृष्णमय झालेली असल्याने त्यांच्या तोंडून सर्वामुखाने एकाच गीत बाहेर पडेल यात शंका ती कोणती??? या गोपिगीतामध्ये २९ श्लोक असून हे गोपीगीत "कनक मंजिरी" छंदामध्ये आहे. गाण्यास अतिशय गेय आणि भक्तीरसाने ओतप्रोत असे आहे. हे गोपीगीत श्रीकृष्णाच्या विविध लीलांचे अनुकरण करून भगवंताशी एकरूपता साधण्याची अलौकिक अशी जी काही भक्ती गोपींनी दाखवली आहे त्याला इतिहासामध्ये तोड नाही. हे नित्य पठण करायचे असून त्याने अवश्य भक्ती वाढविता येते. तेंव्हा भक्तीरसाचे परमरहस्य अशा या रासक्रीडेचे पठण करून आपणही भगवान श्रीकृष्णाच्या कृपेचे पात्र बनुयात.
शरद पौर्णिमेच्या आपणा सर्वांस हार्दिक शुभेच्छा !
गोपालकृष्ण भगवान की जय !
राधारमण वृंदावन बिहारीलाल की जय..!
पूर्ण पुरुषोत्तम पूर्णावतार श्रीकृष्ण चंद्र भगवान की जय ! जय श्रीराधे...!!! जय श्रीकृष्ण..!!!
।।गोपी गीत।।
जयति तेडधिकं जन्मना व्रजः
श्रयति इन्दिरा शश्वदत्र हि।
दयति दृश्यतां इक्षु तावका
स्तवयि धृतासवस्त्वां विचिन्वते।।1।।
शरदुदाशये साधुजातसत्
सरसिजेदरश्रीमुषा दृशा।
सुरतनाथ तेडशुल्कदासिका
वरद निध्नतो नेह किं वधः।।2।।
विषजलाप्ययाद् व्यालराक्षसाद्
वषॅमारूताद् वैधुतानलात्।
वृषमयात्मजद् विश्वतोभया-
दृषभ ते वयं रक्षिता मुहुः।।3।।
न खलु गोपिकानन्दनो भवा-
नखिलदेहिनामन्तरात्मदृक्।
विखनसाडथितो विश्वगुप्तये
सख उदेयिवान् सात्वतां कुले।।4।।
विरचिताभयं वृष्णिधुयॅ ते
चरणमीयुषां संसृतेभॅयात्।
करसरोरूहं कान्त कामदं
शिरसि धेहि नः श्रीकरग्रहम्।।5।।
व्रजजनातिॅहन् वीर योषितां
निजजनस्मयध्वंसनस्मित
भज सखे भवत्किङरीः स्म नो
जलरूहाननं चारू दशॅय ।।6।।
प्रणतदेहिनां पापकशॅनं
तृणुचरानुगं श्रीनिकेतनम्।
फणिफणापॅितं ते पदाम्बुज
कृणु कुचेषु नः कृन्धि हृच्छयम्।।7।।
मधुरयागिरा वल्कुवाक्यया
बुधमनोतज्ञया पुष्करेक्षणं।
विधिकरीरिमा वीरमुह्यती-
रधरसीधुनाडडप्याययस्व नः।।8।।
तव कथामृतं तप्तजीवनं
कविभिरीडितं कल्मषापहम्।
श्रवणमंङगलं श्रीमदाततं
भुवि गृणन्ति ते भूरिदा जनाः।।9।।
प्रहसितं प्रिय प्रेमवीतक्षणं
विहरणं च ते ध्यानमङ्ग्लम्
रहसि संविदो या हृदिस्पृशः
कुहक नो मनः क्षोभयन्ति हि।।10।।
चलसि यद् व्रजच्चारयन् पशून्
नलिनसुन्दरं नाथ ते पदम्।
शिलतृणाङकुरैः सीदतीति नः
कलिलतां मनः कान्त गच्छति।।11।।
दिनपरिक्षये नीलकुन्तलै-
वॅनरूहाननं बिभ्रदावृतम्।
धनरजस्वलं दशॅयन् मुहुः
मॅनसि नः स्मरं वीर यच्छसि।।12।।
प्रणतकामदं पद्मजचितं
धरणिमण्डनं ध्येयमापदि।
चरणपङक्जं शन्तमं च ते
रमण नः स्तनेष्नपॅयाधिहन्।।13।।
सुरतवधॅनं शोकनाशनं
स्वरतवेणुना सुष्ठु चुम्बितम्।
इतररागविस्मारणं नृणां
वितर वीर नस्तेडधरामृतम्।।14।।
अटति यद् भवानह्नि काननं
त्रुटियुगायते त्वामपश्यताम्।
कुटिलकुन्तलं श्रीमुखं च ते
जड उदीक्षतां पक्ष्मकृद् दृशैम्।।15।।
पतिसुतान्वयभ्रातृबान्दवा-
नतिविलङध्य तेडन्त्यच्युतागताः।
गतिविदस्तवोद् गीतमोहिताः
कितव योषितः कस्त्यजेन्निशि।।16।।
रहसि संविदं हृच्छयोदयं
प्रहसिताननं प्रेमवीक्षणम्।।
बृहदुरः श्रियो वीक्ष्य धाम ते
मुहुरतिस्पृहा मुह्यते मनः।।17।।
व्रजवनौकसां व्यकितरङग ते
वृजिनहन्त्रयलं विश्वमङग्लम्।
त्यज मनाक् च नस्तवत्स्पृहात्मनां
स्वजनहृदरूजं यन्निषूदनम्।।18।।
यत्ते सुजातचरणाम्बुरूहं स्तनेषु
भीताः शनैः प्रिय दधीमहि ककॅशेषु।
तेनाटवीमटसि तद् व्यथते न किंस्वित्
कूपाँदिभिभ्रमति धीभॅवदायुषां नः।।19।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूवाँधेँ रासक्रीडायां ||
गोपीगीतं नामैकत्रिंशोडध्यायः।।
